Zondag 3 oktober om 16.00 uur speelt organist Bert van den Brink jazz en pop in de abdijkerk. Vreemd, zo’n programma met ‘Body and Soul’ en ‘Sophisticated lady’ in een kerk waar je zware muziek van Bach, Franck of Messiaen verwacht?  In HaDee niet. De Heeswijkse Orgelkring van witheer en grondlegger Clemens van den Berg brengt al vanaf 1952 verrassende concerten door internationaal orgeltalent. Naast vertolking van het ijzeren orgelrepertoire wordt er geïmproviseerd in verschillende stijlen en over uiteenlopende thema’s, vaak heel ernstig en knap, soms ook luchtig. Over ‘Veni creator’, maar ook over  ‘Altijd is Kortjakje ziek’, een keer zelfs over de Hamburgse Reeperbahn. Voor het applaus na afloop moesten de bezoekers de eerste decennia nog wel eerst de abdijkerk uit.

WIE WAS CLEMENS VAN DEN BERG           Er is in HaDee zelfs een straat naar hem vernoemd. Behalve organisator van de orgelconcerten was norbertijn Clemens van den Berg (1913-1977) organist, componist en muzikaal boegbeeld van misweken en volkszang. Lokaal richtte hij het later naar hem genoemde Clemenskoor op dat volgend jaar veertig jaar bestaat en speelde hij in de verre omgeving orgel bij rouw en trouw. Zo ook bij de begrafenis van baron Willem in 1974. Hij was verknocht aan Brabant, draaide dia’s en vertelde smakelijk over al het schone van de Brabantse natuur en cultuur. In Brabants dialect omzeilde hij diplomatiek als iets hem niet beviel. Een ‘skon huis’ was voor hem lang niet altijd een mooi huis.

‘T ORGEL                         In 1952 organiseerde Clemens van den Berg het eerste orgelconcert op het abdijorgel, dat toen net was opgeknapt en in een nis stond boven het koorgestoelte, waar nu nog de speeltafel is. In 1969 werd het orgel verbeterd en verplaatst naar de huidige prominente plek boven de abtszetel, voor in de kerk. In 2002 kreeg de abdijkerk naast dit qua klank Fransromantisch getinte Adema-Schreurs instrument een tweede orgel, dat meer is toegespitst op de muziek van Bach. Bij de opknapbeurt van de abdijkerk twee jaar geleden verwierf ook dit Reilorgel een prominente plek, boven op het koor achter in de kerk. De abdijorgels zijn dus geen historische instrumenten, die de monumentenstatus hebben bereikt, zoals het Smitsorgel in de Heeswijkse parochiekerk. Toch heeft de Abdij van Berne er internationale orgelgeschiedenis mee geschreven. Tal van al beroemde en jonge veelbelovende buitenlandse organisten hebben er meermaals gespeeld. Heren, maar ook dames. Ook dat was nog in de jaren zestig opzienbarend, zeker in een kerk waar het orgel voorin stond en de orgelspeler allerminst onopgemerkt achter de speeltafel kon kruipen.

MEKKA             Vele jaren was Heeswijk als een van de oudste orgelkringen van Nederland naast Haarlem het orgelmekka van Nederland. In de bloeitijd telde Orgelkring Heeswijk meer dan 350 leden, afkomstig uit zowat alle provincies, die naar de Abdij van Berne kwamen om de jaarlijkse serie van 8 orgelconcerten te bezoeken. Tweehonderd bezoekers per concert was zowat het minimum, regelmatig zat de abdijkerk bomvol met orgelliefhebbers van heinde en verre. Een trouw lid kwam zomers vanuit Utrecht zelfs wel eens op de fiets naar Heeswijk. Als adjunct-directeur van het KNMI in De Bilt wist hij zonder buienradar of het weer bestendig was. Albert de Klerk speelde er in 1952 als eerste. De wereldberoemde Marie-Claire Alain speelde er een keer of tien, voor het eerst in 1957 toen ze nog een vrij onbekende jonge dame was. De nu internationaal geroemde organist van de Notre Dame van Parijs, Olivier Latry, speelde  zijn eerste buitenlandse concert in de Heeswijkse abdijkerk. En tal van andere namen die in de orgelwereld haast iedereen, maar erbuiten bijna niemand iets zeggen. Jarenlang traden hier ook organisten op met een vooraanstaand kamerorkest uit Nederland of België, en bij het kerstconcert (nog steeds) met een vocaal ensemble. Subsidies van de eigen gemeente, omliggende gemeenten, de provincie en het rijk, en ook nog eens een milde fiscus, maakten dat allemaal mogelijk, dankzij de inhoudelijke kwaliteiten, charmes en het ‘fingerspitzengefühl’ van Clemens van den Berg.

HOE HIJ LOOPT, ZO...                             De buitenlandse organisten logeerden in die tijd meestal van vrijdagavond tot maandmorgen in de abdij en speelden zondags behalve het concert vaak ook de hoogmis. In de avond was er volop tijd om onder een goed glas wijn van de ‘ambassadeurs’ te horen wat zich in de internationale orgelwereld afspeelde en welk talent zich aandiende dat maar gauw naar Heeswijk moest komen. Zo leerde je ook de menselijke kanten van een organist goed kennen. Groot talent dat orgel en publiek om zijn vingers draaide kwam langs, naast internationaal toptalent dat zelfs in een dorp als Heeswijk last had van plankenkoorts of zelfs een organist die, bang voor zijn vingers, niet met mes en vork durfde te eten. ‘Als ik zie hoe de organist naar het orgel loopt weet ik al hoe hij speelt, of het een saaie musicus is of een boeiende muzikant’, zo wist Clemens van den Berg te analyseren. Als zijn secretaris leerde hij me de kneepjes van het vak. Tijdens de voorbereiding van de orgelexcursies langs historische orgels werden we ook heel wat wijzer over het rijke  Brabantse orgelbezit tot in plaatsjes als Teefelen, Overlangel  en Neerloon. Zo vertelde een koster in een van die dorpjes aan de Maas ons dat hun orgel volgens de geleerden zelfs een natuurmonument zou zijn.

SPREEKUUR IN DE DINTHERSE KERK       Entree werd er vele jaren niet geheven voor de orgelconcerten. Bezoekers ‘werden geacht’ een programma te kopen. Zo hoefde de orgelkring aan de gemeente geen vermakelijkheidsbelasting te betalen. Bij graanhandelaar Jan van Oorschot van Huize Hamdoela, voor wie de orgelkring als penningmeester zijn levenswerk was, waren zuinigheid en alertheid troef. Als een bezoeker aangaf met De Heer te willen spreken, vermoedelijk om gratis naar binnen te glippen, informeerde de penningmeester hem beleefd maar duidelijk dat De Heer die middag speekuur hield in de Dintherse kerk. Tot eind jaren zestig werd er na afloop van een orgelconcert niet geapplaudisseerd in de abdijkerk. De organist nam op het voorplein het applaus in ontvangst, ook een bloemetje uit eigen abdijtuin uit handen van een charmante Clemens van den Berg als het een talentvolle jongedame betrof als Marie-Claire Alain (zie foto).

GEESTELIJKE MUZIEK          In 1977 zou de Orgelkring Heeswijk 25 jaar bestaan. Clemens van den Berg wilde met gevoel voor marketing liever een jaar eerder de vijfentwintigste cyclus vieren. Aldus geschiedde in mei 1976. In mei 1977 overleed hij plotseling op 64-jarige leeftijd. De orgelkring ging zonder zijn bezielende leiding verder als Berne Abdijconcerten. Spannend was het wel in het begin zonder Clemens van den Berg. Toen ik als coördinator per brief de blinde organist André Pagenel uitnodigde voor een concert, had hij toch wel even geaarzeld om te komen, zo vertelde hij bij aankomst in de abdij. Zijn vrouw had hem mijn brief voorgelezen, die was ondertekend met ‘rien de visser’, hetgeen in het Frans zo iets betekent als ‘er valt niets meer aan te sleutelen’ of ‘total loss’ en met één ‘s’ zelfs ‘geen dekking’.

Volgend jaar gaat Orgelkring Heeswijk haar zestigste jaargang in.  Wat vergrijsd en geslonken als de abdijgemeenschap zelf, maar - ook hoopvol wachtend op verjonging en vernieuwing - altijd in voor een frisse klank. En dat kan ook jazz of pop zijn zoals komende zondagmiddag. ‘Geestelijke’ muziek kan heel breed zijn. Toen een pastoor Albert de Klerk gebood in zijn kerk alleen geestelijk repertoire ten gehore te brengen, vroeg de organist aan de pastoor (zo vertelde De Klerk  later in de abdij) of het ook goed was dat hij alleen muziek van geestelijken zou spelen. Dat vond de pastoor uiteraard prima. En dat hebben ze geweten...

Tekst: Rien de Visser.